De mogelijkheid voor een bestuursorgaan om van (dwingende) wet- en regelgeving af te wijken. Dit kan zich voordoen als strikte toepassing van een wettelijke regeling onevenredig nadeel voor de belanghebbende tot gevolg zou hebben. Een bestuursorgaan kan op eigen initiatief of op verzoek van de belanghebbende overgaan tot toepassing van de hardheidsclausule.
Een aantal regelingen waarin een hardheidsclausule is opgenomen is de AWIR en de Bkvv 1999. De belanghebbende zal in de meeste gevallen zelf een beroep moeten doen op het bestaan van de hardheidsclausule.